چه کسی هرمنوتیک فلسفی را به سخره گرفته؟
"هر آنچه سخت و استوار است دود می شود و به هوا می رود، هر آنچه مقدس است آلوده و ملوث می گردد."
کارل مارکس
فلسفه خواندن امروز نسبت به گذشته عجیب تر شده است. از طرفی فیلسوفان بزرگ و زیادی در تاریخ فلسفه حضور یافته اند که مطالعه اندیشه های ایشان انگیزه ای ست اما سختی و گریز از ساده انگاری تفلسف هماره نگران کننده. اما همین عالم از گذشته عجیب تر شده است چون موجدات عجیب تری هم در همین روزگاران ما به سر می برند.
متکلمین در گذشته مصارفی داشته اند و با خوشبینانه ترین نگاه افکاری فلسفی هم پدید آورده اند، خوب خدایشان بیامرزاد. اما امروز متکلم کیست و چه می کند؟ بگذریم از این که آنقدر تعاریف جامعی از ادیان در سطح کلان طرح گردیده اند که با همه جامعیت گاه آنچنان جامعیتی یافته اند که می پنداریم در این دنیا دین همه چیز را فرا گرفته است چرا که این تعریف ها گاه خالی از وجه مانعیتی هستند. از سوی دیگر مفهوم دین آنقدر از میان رفته که امروز بهتر است بگوییم هر نوع احساس معنوی به هر صورت و شکلی که باشد دین است. مشکل من با متکلمین چیست؟ آخر موجودی که مدام از یک چیزی که خودش مدام دارد عوض می شود دفاع می کند کی می تواند به تفلسف که نه لااقل به یک تفکر، البته تفکر تن دهد. اصلا چرا باید از چیزی دفاع کرد؟ من واقعا نمی دانم مخاطب اینان کیست و تاثیر اینها به کجا می رود اما می خواستم بگویم "تا فلسفه مانده است و اینهمه حیرت، تو کیستی که دم از یقین می زنی؟"
نام عبدالحسین خسرو پناه کم و بیش در فلسفه دین که چه عرض کنم حیف این نام بلند که ما خودمان از مشتاقان فلسف دینیم، بله در فضای کلام اسلامی کشورمان شنیده می شود به طوری که جز ... در ما تداعی نمی کند. بلااخره گفتم یک چند کار ایشان را بررسی کنیم ببینیم ایشان در چه فضایی دارد سیر می کند و از چه چیزی واقعا دارد دفاع می کند. پرونده ایشان مشحون از افکاری بدیع است که اساسا بعید می دانم کسی به این سادگی ها بتواند به فهم راستین آن برسد. در اینجا می خواهم چند استدلال از ایشان را بررسی کنیم و پاره ای از این خامه سنگین را به ادراک رسیم.
در مصاحبه ای با عنوان "پرسش هایی زمینی از متن آسمانی" از وبلاگ روند نو با ارجاع به روزنامه جام جم ۲۲/۱۲/۱۳۸۷ نقل آمده است . خسرو پناه می خواهد تفکر و تفسیر هرمنوتیکی امثال آقای مجتهد شبستری را مثلا نقد کند. خوب ببینیم استدلال ایشان چیست:
"دين ثابت است و معرفت‌هاي ديني ثابت فراواني هم داريم و رفتار ديني ما هم بايد نسبت به اين معارف ثابت باشند. يعني مثلا فرض كنيد اصحاب پيامبرص در زمان پيامبرص از اقم الصلاه... وجوب نماز را فهميدند و الان هم ما بايد وجوب نماز را بفهميم. اين‌كه عالم تغيير كرده و دنياي مدرن و پست مدرن را تجربه كرديم، دليل نمي‌شود نماز ما هم شكل مدرن يا پست مدرن پيدا كند. پس دنياي مدرن چه چيز را تغيير مي‌دهد؟ پاسخ اين است كه دنياي مدرن پرسش‌هاي جديدي را براي ما به وجود مي‌آورد كه در زمان پيامبرص اين پرسش‌ها نبود. ما اين سوالات جديد را به دين عرضه مي‌كنيم و اگر خود دين و متن ديني پاسخ اين سوالات را داد، مي‌توانيم به معرفت‌هاي جديدي برسيم كه قبلا چنين معارفي نبوده است. مثلا ما مي‌توانيم از قرآن و سنت پاسخ‌هايي در نقد ماركسيسم و نقد ليبراليسم پيدا كنيم، ولو اين معرفت‌هاي جديد در گذشته نبود چرا كه پرسش‌هاي جديد در زمان گذشته نبود. پس ما معرفت‌هاي جديد از دين پيدا كرديم."
خوب مشکل و اشکال کار آقای مجتهد شبستری چه بوده است که ایشان اینقدر نارحت شده اند؟ بله آقای شبستری از هرمنوتیک فلسفی سخن می گوید و بر آنند که این نحله را در ایران بومی نمایند. بر اساس منبع مذکور؛
"هرمنوتيك فلسفي به‌دنبال كشف ماهيت فهم است. يعني اين مساله را بررسي مي‌كند كه فهم چه ماهيتي دارد.هايدگر و گادامر معتقدند كه پيش فرض‌ها، انتظارات و حتي روحيات اخلاقي در پيدايش فهم پديده يا متن تاثيرگذار است. مفسر يك متن به‌دنبال فهم مراد يك متن نيست، چون به تعبير دريدا مولف مرده است. مفسر با پيش فرض‌ها و انتظارات و روحيات اخلاقي متن را مي‌فهمد. با توجه به اين مبنايي كه گادامر آن را مطرح مي‌كند و آقاي شبستري هم آن را قبول دارد به اين نتيجه مي‌رسند كه يك متن به تعداد مفسران فهم‌هاي مختلف پيدا مي‌كند. يعني اگر بي‌نهايت مفسر داشته باشيم مي‌توانيم به بي‌نهايت فهم برسيم، چرا كه بي نهايت پيش فرض، انتظار و روحيات اخلاقي وجود دارد و ديگر سخن گفتن از فهم صحيح و فهم سقيم بي‌معناست. ديگر معياري براي درستي يا نادرستي فهم وجود ندارد. فهم‌ها، متكثر و داراي ارزش معرفت شناختي يكسان هستند."
حالا فعلا بماند که این بخش و بخش های دیگر در مصاحبه واقعا تا چه حد به روایت های معتبر و معروف هرمنوتیک فلسفی قرابت دارد؛ مسئله این است که استدلال خسروپناه در رد به قول خودش دیدگاه آقای شبستری چیست؟
1. دین ثابت است.
2. معرفت دینی ثابت است. البته در اصل "معرفت های دینی ثابت فراوانی وجود دارد".
پس
3. رفتار ديني ما هم بايد نسبت به اين معارف ثابت باشند.
به تعبیر دیگر نمی توان یا نیابد روایت یا فهم دیگری غیر از آنچه متقدمین از دین داشته اند داشت در حالی که آقای شبستری می خواهد فهم و تفسیر دیگری از دین ارائه کنند.
خوب گزاره 1 واقعا جالب است "دین ثابت است". در باب دین تعاریف بسیار مختلفی از چیستی و ماهیت آن ارائه می گردد و تقریبا بیشتر متفکرین جامعه شناسی و فلسفه و دین پژوه به تعاریف مختلفی از دین دست یازیده اند. حال وقتی تعریف مفهوم دین اینهمه مختلف است چگونه کسی می گوید مفهوم دین ثابت است در حالی که هیچ اجماع عقلانی کلی بر سر چیستی دین وجود ندارد. در این شرایط ایشان باید تعریف خاصی را برگزیده باشند که بر اساس آن می گویند دین ثابت است. اما مشکل به این راحتی ها حل نمی شود زیرا صرف انتخاب یکی از میان بسیار توسط یک نفر یا حتی عده ای که دلیل ترجیح کلی و اجماعی و خلاص حقانیت اش بر ما بقی نخواهد شد. در اینجا ایشان باید با استدلال همه تعارف دیگر را مردود نماید و تعریف خود را نیز مضافا بر همه ابطالهای دیگر نیز با برهان عقلی اثبات نماید مگر آنکه دیگر هیچ نوع تفسیر دیگری ممکن نباشد. اما افسوس که دوران برهان نیز قرن هاست که گذشته در ضمن تا جایی که ما می دانیم کار متکلم اساسا برهان بردار نیست و بر اساس صناعات خمس اصلا مبادی برهان در مواد جدل نمی گنجد. اما اگر مراد مصداق دین باشد یعنی دین به اعتبار مصداق ثابت است که باید گفت پس اینهمه تحقق خارجی انواع دین و فرقه در تاریخ ادیان چیست؟ مصادیق دین و دینداری هم ثابت نیستند. مگر اینکه ایشان بگویند فقط یک دین و یک فرقه و از آن فرقه هم یک شعبه و از آن شعبه هم همان یک قرائت، دین است. باید گفت تقریبا این همان ادعایی است که در هر دین و فرقه و شعبه و قرائت دیگر هم وجود دارد پس صرف اتخاذ این موضع در میان این همه مواضع موازی و مقارن برای ایشان امتیاز یا مویدی نخواهد بود و در غیر این صورت باز خوشحال می شویم ادله غیر دینی یعنی عقلانی این فرد را بشنویم. اما شاید ایشان مصداق دین نزد خدا را مد نظر دارند. اگر چنین است باید گفت باز هم هر شخص معتقدی گرایش دارد که دین نزد خود را همان دین نزد خدا بداند و گر نه چگونه می تواند بر اعتقاد بر دین خود توقف و اصرار نماید. در ضمن در موقعیت فعلی دین نزد خدا به چه درد این مشکل ما می خورد؟ دین نزد خدا اگر هم وجود داشته باشد، ماهیت آن برای ما در موقعیت فعلی و یکسان افراد مبهم است و ماهیت مبهم هم نسیه است. نباید از چیزی سخن گفت که شناخت آن مفقود است، مضافا اینکه ایشان چگونه می خواهند جواب ایمانگرایان را بدهند، که اگر بدانم خوشحال می شوم. و اگر مراد دین نزد بشر است باز همان قصه مصداق دین تکرار می شود. از همه اینها گذشته ایشان به نوعی ذات گرایی خاص معتقدند که بنابر آن دین یک ذاتی دارد که آن ذات به نظر شان ثابت آمده است، خوب باید بگویم ایشان هنوز هم یک متکلم اسلامی اند و فقط و فقط البته در عرصه دفاع در برابر خصم دل در گرو افلاطون و ارسطو دارند، چرا که ذات گرایی را خدا بیامرزاد پس از ایشان موافقانی دگر آمد از قبیل کانت و هوسرل که ایشان هم شی فی نفسه یا ذات را از عرصه شناخت خارج نمودند و در برخی روایات تنها به تصدیق این ذات قائل شدند. از همه مهمتر آنکه ذات گرایی خود بسیار محل پرسش واقع شده خصوصا از زمان تجربی گرایان انگلیسی و امروزه در نظر تحلیلی هایی چون کواین و ویتگنشتاین و فیلسوفان زبان که البته جای خود دارند. حال سوال من این است که
آیا مبانی این فرد روحانی آقای عبدالحسین خسروپناه در فلسفه، اساسا از آنچه که با آن مخالفت ورزیده و انکار می نمایند روشنتر ، قابل دفاع تر، به لحاظ تاریخ فلسفه زنده تر و مقبول تر، و مبرهن تر و متقن تر از مبانی هرمنوتیک فلسفی است یا خیر؟ مگر مبانی فلسفی ایشان از آسمان نزول آمده که لااقل بدون یک ارزیابی کلی دریابند که هیچی هم که نباشد دوران معاصر به اذعان بسیاری از فیلسوفان دوران زبان و فلسفه زبان است، تا ایشان لااقل حرمت فلسفه هرمنوتیکی را نگهدارند چه رسد به اهتمام برای درک و غیره! اگر مبانی ایشان به نظر ایشان در دوران فعلی فابل دفاع تر از هرمنوتیک فلسفی است خوب است که ادله و توصیفات فلسفی خود را، اگر حمل بر حماقت خود نمی نمایند، ارائه کنند. و گر نه ایشان به چه حقی در برج عاج فلسفه ای جدا افتاده از جریانات اخیر فلسفی می نشینند و نهایتا دل به نقد های موجود دیگران می کنند، در این رابطه باید گفت "در فلسفه غرب هیچ چیزی نقد ناشده رها نمی گردد و هرمنوتیک فلسفی نیز"، اما این به معنای این نیست که هر چه نقد شد نابود می شود و باطل می گردد چرا که اگر اینگونه بود که الان به هیچ چیزی در این فلسفه نمی باید معتقد بود. البته که هرمنوتیک فلسفی "هم" مورد انتقاد است، مگر می شود دیدگاه یا نظریه ای در فلسفه مورد انتقاد نباشد یا نتوان آنرا نقد نمود؟ خوب بود ایشان یک دوره تاریخ فلسفه را می خواند تا در می یافت که پس از هگل رویکرد تاریخی نگری در معرفت فلسفی و سیر تکامل آن، یا برای آنان که به تکامل قائل نبودند صرفا در ظهور و شناخت مسائل فلسفی مطرح گردید. در واقع همانطور که پس از کانت تاریخ فعالیت فلسفی یا همان تفلسف کانتی می شود، پس از هگل نیز جهان فلسفه هگلی می شود، به این معنا که اگر چه هگل به مثابه آخرین فیلسوف نظام ساز آشکار گردید اما برخی از آموزه های وی همچنان زنده اند به نحوی که اغلب جریانات و فیلسوفان پساهگلی در تفلسفات خویش رویکرد تاریخی و مواجهه تاریخی به مسئله را و اساسا تاریخ مسئله و پاسخ های ارائه یافته به آن را به شدت مورد توجه قرار می دهند. به نظر می رسد متکلمان ما تاریخ فلسفه را یا تا ارسطو خوانده اند و یا به نوعی برای تاریخ فلسفه از آغاز تا ارسطو را نسبت به پس از آن، به یک اصالت قائل اند، در غیر اینصورت چگونه می توان اهم مبانی و دیدگاه های قائلین به هرمنوتیک فلسفی را با منطق فلسفی ارسطوی فقید به این نحو قضاوت نمود که متن اساسا یک معنای نهایی و اصلی دارد که همان نظر مولف است و لاغیر و الا یک امر، در اینجا یعنی متن، در یک زمان یا در یک حال که تنها و تنها یک امر واحد است مثلا محمول حمل های متفاوتی می گردد و معانی متفاوتی را تاب می آورد و به این معنا کثرت می یابد؛ لذا نمی شود یک امر از آن جهت که واحد است (از این جهت که مولف اش یک و تنها یک مراد دارد) امری کثیر (دارای تفاسیر متعدد و مختلف توسط افراد و مفسرین متعدد در زمانها و شرایط متعدد) گردد.
گزاره 2 نیز به همینصورت است. معرفت دینی ثابت است. شاید در مورد دین می شد به نوعی برخی افرادی را یافت که به کلی مثالی یا خارجی قائل اند یا برخی هم شاید به دین متافیزیکی و نزد خدا قائل می بودند، اما در مورد یک امری که کاملا به ذهن مربوط است یعنی معرفت، دیگر واقعا حمل "ثابت" جالب است. معرفت دینی در اذهان دینداران است. دینداران موجوداتی دارای ژنتیک، عواطف، و جامعه هستند. کدامیک از اینها ثابت اند؟ اصلا ثبات در اینها چگونه معنایی می تواند داشته باشد؟ اینهمه تاریخ تفکر بشر کجا نشانی از ثبات داشته است؟ ایشان واقعا نقض غرض می اندیشند.
از همه بدتر اینکه ایشان ظاهرا میان "دین" از یکسو و "معرفت دینی" از سوی دیگر افتراقی قائل هستند. در حالی که به نظر می رسد دین همان معرفت دینی یعنی معرفت به دین باشد (از آنجا که من هرگز خود را یک ذات انگار نمی دانم) زیرا چگونه ممکن است کسی چیزی را که به آن معرفتی ندارد و آن را در مقوله معرفت ادراک نمی کند، امر مشخصی بداند در عین حال که برای آن صفت یا صفتی از قبیل مثلا ثابت قائل است؟ دین نیز مانند هر پدیده و مفهوم دیگر در فلسفه امری انتزاعی محسوب می شود. چگونه امری انتزاعی که مانند مثلا یک کتاب در خارج عینیت ندارد تا بتوان با رجوع به آن عین، مشکل شناخت و صحت و سقم تصوری و تصدیقی را در باب آن رفع نمود، چه به عنوان صرف خود آن چه به عنوان معرفت از آن، دارای صفت ثبات تلقی شود. این ذات و معارف مستقل در کجا و در چه عالم و نفس الامری هستند که ایشان بدان دست یاقته اند و ثبوت آن را با اعلی درجه از مبانی فکری و قیاس ضد هرمنوتیکی خود قرار داده اند؟ اگر ایشان غیر از این می اندیشند، پس باید گفت دچار این تالی فاسد می شوند "اگر دین غیر از معرفت دینی است، آنگاه ثبات در دین معنایی غیر از ثبات در معرفت به دین یا از دین دارد، بنابر قیاس این دو در "ثبات" به این لحاظ که با حمل بر دو امر متفاوت معانی متفاوتی یافته است، قیاسی مع الفارق است."
ایشان می اندیشند فهم امری از قبیل صدق و کذب منطقی در یک گزاره است و بس و می گویند "اگر بي‌نهايت مفسر داشته باشيم مي‌توانيم به بي‌نهايت فهم برسيم، چرا كه بي نهايت پيش فرض، انتظار و روحيات اخلاقي وجود دارد و ديگر سخن گفتن از فهم صحيح و فهم سقيم بي‌معناست. ديگر معياري براي درستي يا نادرستي فهم وجود ندارد. فهم‌ها، متكثر و داراي ارزش معرفت شناختي يكسان هستند"، ایشان می اندیشند فهم یا درست است یا غلط، یعنی هیچ حالت میانه ای هرگز در امر فهم وجود ندارد؟ در باب اینکه "در فهم متن معیار، مراد مولف است"، به فرض اینکه این اصل درست باشد، مراد مولف نزد کیست؟ و اساسا چگونه می توان فهم های متفاوت را در یکسو نهاد و مراد مولف را دریکسوی دیگر و آنگاه تمام فهم ها را با مراد مولف مقایسه نمود؟ اساسا اگر اینطور بود که مراد مولف روشن و مشخص باشد که باید پرسید چگونه اینهمه فهم متفاوت ظهور می کند؟ واقعا چگونه می توان از مراد مولف به نحوی مستقل سخن گفت؟ اگر واقعا مراد مولف چیزی علی حده از متن است چرا مولف اساسا به جای طرح مراد خود به متن روی آورده است، خوب مولف می رفت مراد خود را می نوشت؟ آیا واقعا متن نوعی استقلال از مراد مولف دارد؟ اگر اینگونه نیست چگونه می توان از یک فهم نهایی و کامل سخن گفت؟ به نظر من امر "فهم" مسبوق به صدق و کذب است و بنابراین نمی توان از فهم صادق و کاذب یا صحیح و سقیم سخن گفت، و اینکه فهم امری گزاره ای نیست. شما تا امری را فهم نکنید و تفسیری از معنای آن نزد خود حاصل ننمایید چگونه می توانید از صدق و کذب آن سخن گویید؟ به نظر من اینها مسائل اصلی هرمنوتیک فلسفی است و بعید می دانم آقای خسرو پناه به این راحتی ها توانسته باشند این مسائل ژرف را برای خود حل کرده باشند و اگر چنین باشد چرا تاکنون متنی در این باب از ایشان صادر نگردیده است؟
به فرض اینکه در این عالم هرمنوتیک فلسفی ای ظهور ننموده بود، واقعا حرف امثال آقای عبدالحسین خسرو پناه در باب تفاسیر جدید از یک امر سنتی مانند دین چیست؟ "هیچ کسی حق ندارد از دینی که من به آن معتقد هستم، فهمی غیر از فهمی که من به هر سبب به آن ملتزم هستم، برداشت نماید". چرا؟ "چون من اساسا فهم را/ فهم خصوصا دین را ثابت می فهمم". چرا ایشان حتی در مقام تفکر نیز به نوعی اتوریته و ممنوعیت برخی انواع فکری قائل هستند؟ مگر تفکر تنها نزد ایشان است و بس؟ ایشان و امثال ایشان فهمی از دین دارند و دیگران هم فهمی دیگر از دین. این برای من تنها راهی است که می توان ام با در نظر گرفتن آن ایشان را به سخره نگیرم و از ته دل به ایشان نخندم. بنابراین می خواهم بگویم
1. نه دین ثابت است.
2. نه معرفت دینی ثابت است.
3. نه هیچ لزومی دارد که رفتار ديني ما هم بايد نسبت به اين معارف ثابت باشند.
اینگونه می توانم بگویم یک اختلاف بنیادین در مبانی فلسفی تقریبا حل ناپذیر است ولی بر اهل تفکر ناپسندیده است که با اصیل دانستن صرف مبانی خود به اموری از قبیل برهان خلف دست یازند به این معنا که در مخالفت دو حکم/پیش فرض، حکم/پیش فرض خود را در جایگاهی قرار دهند که دیدگاه دیگری را به عنوان "نقد" به دست آویز آن رد کنند اگر این هنر شماست، خوب این هم حرف ماست.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر